टर्किको पूर्वी भाग र छिमेकी सिरियामा गत माघ २३ गतेको भूकम्पमा परी ४१ हजारभन्दा बढीको मृत्यु भएको छ भने दशौँ हजार घाइते भएका छन् । दुवै देशमा हजारौं घरबारविहीन भएका छन् ।

खोज तथा उद्धारमा संलग्न सरकारी अधिकारीहरूका अनुसार टर्किएमा ३५ हजार चार सय १८ जना तथा सिरियामा पाँच हजार आठ सय जनाको मृत्यु भएको छ । टर्किएमा आठ हजारभन्दा बढीलाई भग्नावशेषबाट उद्धार गरिएको छ ।

सिरियामा ५३ लाख मानिस घरबारविहीन भएका छन् । टर्किएमा दुई सय १५ भन्दा बढी परकम्प महशुस भएको छ । टर्किएमा ४६ लाख तथा सिरियामा २५ लाख बालबालिका भूकम्पबाट प्रभावित भएका छन् ।

टर्किको कहरामनमारस केन्द्र बनाएर ७ दशमलव ८ म्याग्निच्युडको भूकम्प र त्यसको केही क्षणपछि गएको त्यति नै शक्तिशाली अर्को परकम्पबाट दश वटा प्रान्तमा अकल्पनीय क्षति भएको छ । छिमेकी सिरियामा पनि जनधनको व्यापक क्षति भएको छ ।

नेपाल भन्दा के फरक छ ?

काठमाडौं उपत्यकाका पुराना दरबारदेखि मन्दिर, बहाःबहीः वा निजी घरमा समेत ढुंगाको पिलर गाड्दा जगमा ढुंगाकै कछुवा राख्ने चलन छ। झट्ट हेर्दा यस्तो देखिन्छ, मानौं त्यो कछुवाले आफ्नो ढाडमाथि पिलरको सम्पूर्ण भार बोकेको छ र त्यसलाई ठिक–ठिक सन्तुलनमा राखेको छ।

काठमाडौंको संरचना निर्माणमा कछुवासँगको साइनो यति प्रगाढ थियो, घर बनाउँदा जगको सबभन्दा तल्लो भागमा सुनको सानो कछुवाको मूर्ति प्रतिस्थापन गर्ने र त्यही मूर्तिमाथि पहिलो इँटा राख्ने चलन थियो।

अब तपाईंहरूलाई लाग्यो होला, काठमाडौंका भौतिक संरचना र कछुवाको के नाता?

यसको पछाडि एउटा कथा छ  : पृथ्वीको गर्भमुनि एउटा अत्यन्तै विशाल कछुवा छ। त्यो कछुवाले पृथ्वीको सम्पूर्ण भार आफ्नो चट्टानभन्दा सख्त ढाडमा बोकेको हुन्छ। पृथ्वी कछुवाको ढाडमाथि बसेर आफ्नो गतिमा नियमित घुमिरहन्छ। पृथ्वीलाई ठिक–ठिक सन्तुलनमा राख्ने र यताउति भट्किन नदिने जिम्मा कछुवाकै हुन्छ।

तर कछुवा पनि त प्राणी हो, उसलाई पनि भोक–प्यास लाग्छ। बेलाबेला थकाइ मार्नुपर्छ। सदियौंदेखि पृथ्वीको भार बोक्दा बोक्दा उसको पनि ढाड दुख्छ।जब पृथ्वीको भारले कछुवाको ढाड दुख्छ, ऊ चलमलाउँछ। जब कछुवा चलमलाउँछ, पृथ्वीमा भुइँचालोको कम्पन छुट्छ। कछुवा जति बढी चलमलायो, भुइँचालोको कम्पन उति बढी हुन्छ।

कछुवाको प्रतिरूपले घर वा अन्य भौतिक संरचनालाई भुइँचालाको कम्पनबाट सुरक्षित राख्छ भन्ने मान्यता काठमाडौंमा प्रचलित छ।काठमाडौं मात्र होइन, भुइँचालो गइरहने हरेक सहरले यस्ता कथा–किम्बदन्ती बनाएका हुन्छन्।पछिल्लो समय ठूलो भुइँचालो गएको टर्कीकै कुरा गरौं, जहाँ दुइटा किम्बदन्ती लोकप्रिय छन्।

पहिलो किम्बदन्तीअनुसार त्यहाँ ‘पसाइडन’ नामका भगवानलाई भुइँचालोको निम्ति जिम्मेवार मानिन्छ। यी प्राचीन ग्रिक देउता हिन्दु धर्मका भगवान शिवजस्तै हुन्छन्। उनले आफ्नो हातमा शिवले जस्तै त्रिशूल बोकेका हुन्छन्। जब पसाइडनलाई रिस उठ्छ, तब उनी आफ्नो त्रिशूल जोडसँग धर्तीमा बजार्छन् र त्यही त्रिशूलको चोटले पृथ्वी हल्लिन्छ भन्ने भनाइ छ।

अर्को किम्बदन्तीअनुसार, पृथ्वीको वायुमण्डलमा अनेकौं खराब शक्ति घुमिरहेका हुन्छन्। हावासँगै तैरिरहने ती खराब शक्ति मान्छेको सम्पर्कमा आए भने त्यसले दानवीय सोच भड्काइदिन सक्छ र मान्छेलाई राक्षस बनाइदिन सक्छ भनिन्छ।

मान्छेलाई राक्षस बन्नबाट बचाउने जिम्मा धर्तीका देउताको हो। उनी आफ्नो जादुयी बल प्रयोग गरेर खराब शक्तिहरूलाई चुम्बकले झैं तान्छन् र पृथ्वीको गर्भमा कैद गरेर राख्छन्। ती खराब शक्ति हरपल बाहिर निस्कन तँछाडमछाड गरिरहन्छन्। एक समय यस्तो आउँछ, जब खराब शक्तिको बललाई धर्तीका देउताले धरि थाम्न सक्दैनन्। तब खराब शक्तिहरू पृथ्वीको गर्भगृह चिरेर बाहिर निस्कन्छन् र भुइँचालोको झट्का आउँछ।

यी कथा–किम्बदन्ती त्यति बेला बनेका हुन्, जब विज्ञानले भुइँचालोको कारण पत्ता लगाइसकेको थिएन।आज हामीलाई कछुवा चलमलाएर भुइँचालो गएको होइन भन्ने थाहा छ। पसाइडन देउताले आफ्नो त्रिशूल धर्तीमा कहिल्यै बजार्दैन र पृथ्वीको गर्भबाट खराब शक्तिहरू निस्कनु पनि भुइँचालोको कारण होइन भन्ने हामीले बुझिसकेका छौं।

भूगर्भ विज्ञानले प्रमाणित गरेको तथ्यअनुसार पृथ्वीको सतहमुनि चट्टानका खण्डहरू हुन्छन्। जसरी एउटा सुन्तलाभित्र करिब एक दर्जन केस्रा हुन्छन्, त्यस्तै १५ वटाभन्दा बढी साना–ठूला चट्टानी खण्ड मिलेर पृथ्वीको भूसंरचना बनेको हुन्छ। त्यस्ता चट्टानी खण्डको मोटाइ साढे दुई सय किलोमिटरसम्म हुन्छ।

यी चट्टानी खण्डलाई वैज्ञानिक भाषामा ‘टेक्टोनिक प्लेट’ भनिन्छ। तपाईंहरू सजिलोका लागि घरकै ‘प्लेट’ पनि सम्झिन सक्नुहुन्छ!यो त भयो पृथ्वीको भूसंरचनाको कुरा, अब भुइँचालोको कुरा गरौं।तपाईंले सुन्तला छोडाउँदा त्यसभित्रका केस्रा एकअर्कासँग लपक्क टाँसिएर बसेको त देख्नुभएकै छ। सोच्नुस् त, लपक्क टाँसिएर बसेका ती केस्राले कुनै बेला एकअर्काको साथ छाडे के होला?

के होला यदि सुन्तलाका ती केस्रामध्ये कुनै अगाडि सरे, कुनै पछाडि हटे वा कुनै अर्को केस्राको मुनि घुस्रिन गए?

त्यस्तो हुन्थ्यो त, सायद केस्राको चलमलाहटबाट उत्पन्न हुने शक्ति सुन्तलाको बोक्राले थाम्न सक्ने थिएन। सुन्तलाको आकार कहीँ चुच्चो उठेको हुन्थ्यो होला, कहीँ थेप्चिएको हुन्थ्यो होला!

हो, पृथ्वीको सतहमुनि रहेका चट्टानी खण्ड अर्थात् टेक्टोनिक प्लेटहरू त्यस्तै हुन्छन्। ती सुन्तलाका केस्राझैं एकअर्कासँग लपक्क टाँसिएर त बस्छन् तर बेलाबेला एकअर्काको साथ छाड्छन्। यसरी साथ छाड्नुको कारण चट्टानी खण्डहरूबीच हुने घर्षण हो।

भन्नुको मतलब, जुन ठाउँमा एउटा चट्टानी खण्ड र अर्को चट्टानी खण्ड जोडिएको हुन्छ, त्यही ठाउँमा दुईबीच घर्षण भइरहेको हुन्छ। यो घर्षण बढ्दै बढ्दै गएर एकदिन यस्तो आउँछ, जब चट्टानी खण्डहरू आफ्नो ठाउँबाट सरक्क सर्छन्।

सर्ने तरिका अनेक हुन्छ — कहीँ एउटा चट्टानी खण्ड अर्को खण्डको मुनि घुस्रिन्छ। कहीँ दुइटा चट्टान एकअर्काको विपरीत दिशामा सर्छन्। कहीँ भने दुवै एकअर्काबाट फाट्टिँदै जान्छन्।

अनेक थरीका यस्ता हलचलले पृथ्वीको गर्भमा रहेको अथाह शक्ति बाहिर निस्कन्छ। त्यही बेला भुइँचालोको कम्पन छुटेको हामी महसुस गर्छौं।यहाँनिर आउँछ, भुइँचालो शक्तिको कुरा।

पृथ्वीको सतहमुनि रहेका चट्टानी खण्डहरू कसरी एकअर्कासँग भिडिरहेका छन् — ती एकअर्कामुनि घुस्रिँदै छन् कि विपरीत दिशामा सर्दै छन्? यसले नै भुइँचालोको शक्ति र त्यसको प्रभाव निर्धारण गर्छ।

नेपाल र टर्कीमा प्रचलित किम्बदन्ती फरक भएजस्तै यी दुई देशमा भुइँचालो जाने तरिका पनि आनका तान फरक छ। यही भिन्नताले नेपाल र टर्कीको भुइँचालोमा ठूलो अन्तर ल्याउँछ।

एउटा ठूलो अन्तर त यसैपालि देखियो।

टर्कीको दक्षिणपूर्वी गाजियानटेप सहरलाई केन्द्रविन्दु बनाएर माघ २३ गते ७.८ म्याग्निच्युडको भुइँचालो गयो। त्यसको नौ घन्टापछि इकिनोजु भन्ने ठाउँलाई केन्द्रविन्दु बनाएर ७.५ म्याग्निच्युडको अर्को भुइँचालो गयो। दुवै भुइँचालोले साढे दुई सयभन्दा बढी परकम्प ल्याए। कतिपय परकम्प ६ म्याग्निच्युडभन्दा शक्तिशाली थिए। टर्की भुइँचालोमा परेर ४१ हजारभन्दा बढीको ज्यान गइसकेको छ।

यति मात्र होइन, टर्की भुइँचालोले लगभग दुई सय किलोमिटर जमिन चिरा पारेको छ। चिरा यति प्रस्ट छ, जमिनको सतह बञ्चरोले दाउरा चिरेजस्तो दुई खण्डमा बाँडिएको देखिन्छ। लगभग ३० किलोमिटरसम्म त जमिनमा धाँजा फाटेर रेल्वे लाइन र सडकमार्ग नै दुई भागमा छुट्टिएका छन् र दुवै भाग पहिलेको ठाउँबाट दायाँबायाँ सरेका छन्।